Το Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης ιδρύθηκε το έτος 2001, σε παλαιά εμπορική στοά που ανήκει στην Ισραηλιτική Κοινότητα και ανακαινίσθηκε από τον ΟΠΠ Θεσσαλονίκη 97. Σκοπός του είναι η συγκέντρωση των τεκμηρίων και κειμηλίων που δεν καταστράφηκαν στο Ολοκαύτωμα, η διατήρηση της μνήμης των θυμάτων και η έρευνα για την υπερδισχιλιετή παρουσία των εβραίων στη Θεσσαλονίκη. Στο σύντομο χρόνο λειτουργίας του έχει σχηματίσει συλλογές με επιτύμβιες πλάκες από το κατεστραμμένο Ισραηλιτικό Νεκροταφείο, οικοδομικά μέλη από συναγωγές που κατεδαφίστηκαν από τις γερμανικές αρχές κατοχής, θρησκευτικά αντικείμενα, παλαιά και σπάνια βιβλία στην εβραϊκή γλώσσα, οικογενειακά κειμήλια, προγαμιαία συμβόλαια (κετουμπότ), δημόσια και ιδιωτικά έγγραφα σχετικά με το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, ιδιωτικές επιστολές, ενδυμασίες, υφάσματα, τραπεζομάντιλα, βιβλία καθώς και βιβλιάρια τραπεζικών καταθέσεων (ως το 1940). Επίσης, το μουσείο διατηρεί τη μοναδική υφιστάμενη συλλογή προπολεμικών οικογενειακών και σχολικών φωτογραφιών, σχηματισμένη από δωρεές που συνεχίζονται και διαθέτει τη σημαντικότερη συλλογή επιχειρηματικών τεκμηρίων από τη Θεσσαλονίκη.
Στον πρώτο όροφο εκτίθεται η ιστορία της εβραϊκής παρουσίας στη Θεσσαλονίκη από την ίδρυση της μέχρι τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο ενώ στον ίδιο όροφο, παρουσιάζεται και η θρησκευτική, καθημερινή και οικονομική ζωή των Εβραίων της πόλης. Ένας ειδικός εκθεσιακός χώρος αναφέρεται στο Ολοκαύτωμα, όπως επηρέασε την Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης στο σύνολο της. Αξιόλογη είναι η μεγάλη ψηφιακή συλλογή τεκμηρίων σχετικά με την επιχειρηματικότητα των εβραίων της Θεσσαλονίκης.
Το Μουσείο έχει ετοιμάσει και παρουσιάσει σημαντικές περιοδικές εκθέσεις μη δημοσιευμένων ιστορικών τεκμηρίων για θέματα που κυμαίνονται από τον 16ο αιώνα μέχρι και την περίοδο μετά το Ολοκαύτωμα. Το 2016 προστέθηκε η Αίθουσα των Θυμάτων, με ονόματα 27.000 πιστοποιημένων Θεσσαλονικέων νεκρών του Ολοκαυτώματος. Το 2019 ο χώρος του επεκτάθηκε και η εκθεσιακή επιφάνεια διπλασιάστηκε. Το έτος εκείνο τριπλασιάστηκε η μόνιμη ιστορική έκθεση Simon Marks. Το 2021 ολοκληρώθηκε η «Αίθουσα Εβραϊκής Παιδικής Ηλικίας» και το 2022 η Αίθουσα «Άγνωστοι Μουσικοί Θησαυροί των Ελλήνων Εβραίων». Μια μικρή αίθουσα για τα θύματα στη βουλγαρική ζώνη κατοχής (Ανατολική Μακεδονία και Θράκη, 1941-1944). Επίσης, το Μουσείο εφαρμόζει τη φιλοσοφία «Το Μουσείο έξω από το Μουσείο» με ειδικές ψηφιακές εφαρμογές οι οποίες ενθαρρύνουν την ξενάγηση σε τόπους της Θεσσαλονίκης με εβραϊκό ενδιαφέρον. Επιπλέον, πραγματοποιούνται ερευνητικά προγράμματα για την τοπική εβραϊκή ιστορία και τον πολιτισμό σε συνεργασία με το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο και ανεξάρτητους ερευνητές. Τέλος, το Μουσείο πραγματοποιεί σεμινάρια για καθηγητές μέσης εκπαίδευσης σχετικά με την τοπική ιστορία και οργανωμένες ξεναγήσεις για σχολικές τάξεις.
Το κτήριο του μουσείου ανεγέρθηκε το 1904 από την εβραϊκή κοινότητα Θεσσαλονίκης. Ονομάστηκε τότε «Τζεντίντ Χάνι» (Νέο Κτήριο). Ήταν μία από τις τυπικές εμπορικές στοές που χτίστηκαν από το 1880 ως το 1910 στο κέντρο της Θεσσαλονίκης για να στεγάσουν νέες επιχειρηματικές λειτουργίες. Στο κτήριο αυτό, στεγάστηκαν κατά καιρούς σημαντικές επιχειρήσεις, όπως επί παραδείγματι η Τράπεζα Αθηνών (1906-1925) και η εφημερίδα L’Independent (1909-1941).
Είναι ένα από τα λίγα οικοδομήματα του κέντρου της Θεσσαλονίκης που επιβίωσαν από τη μεγάλη πυρκαγιά του 1917 και τις διαδικασίες ανοικοδόμησης που επακολούθησαν.
Χρησιμοποιήθηκε ως εμπορικό κτήριο μέχρι το 1997. Για τη διασκευή τμήματος του κτηρίου σε μουσείο απαιτήθηκαν εκτεταμένες εργασίες. Το μουσείο άνοιξε το 2001. Το 2010 προστέθηκε η αίθουσα «Ανδρέας Σεφιχά» στην ανατολική πλευρά του «Τζεντίντ Χάνι». Το 2019 πραγματοποιήθηκε επέκταση του μουσείου στην κεντρική πτέρυγα.
Για την ανακαίνιση του κτηρίου, την ίδρυση, επέκταση και λειτουργία του μουσείου συνέβαλαν πολλοί δωρητές, οικογένειες και επιχειρήσεις, τα ονόματα των οποίων είναι καταγεγραμμένα σε επιγραφή αναρτημένη στην είσοδο του κτηρίου.
Ο κύριος εκθεσιακός χώρος του μουσείου εκτείνεται σε τρία επίπεδα και σε τρεις πτέρυγες.
Το ισόγειο είναι αφιερωμένο στο παλιό εβραϊκό νεκροταφείο της Θεσσαλονίκης το οποίο ως το 1942-1943 απλωνόταν στο χώρο που σήμερα καταλαμβάνει το Πανεπιστήμιο, οπότε και κατεδαφίστηκε από τους Γερμανούς και τους εγχώριους συνεργάτες τους. Παρουσιάζονται ταφόπλακες και επιτύμβιες στήλες από το νεκροταφείο αυτό.
Αριστερά από την αίθουσα με τα μαρμάρινα μέλη, είναι η πτέρυγα Αντρέα Σεφιχά, επί της προεδρίας του οποίου ιδρύθηκε το μουσείο. Στο ισόγειό της βρίσκεται η Αίθουσα των Θυμάτων του Ολοκαυτώματος, με 27.000 ονόματα πιστοποιημένων θυμάτων, μετά από τριακονταετή έρευνα του Χάινς Κούνιο, επιβιώσαντα του Άουσβιτς.
Στον άνω όροφο, υπό την αιγίδα του Ιδρύματος Simon Marks, παρουσιάζεται διαρκής έκθεση που περιλαμβάνει στοιχεία για την ιστορία του εβραϊσμού στη Θεσσαλονίκη από τον 1ο αιώνα μέχρι τις μέρες μας. Λειτουργούν ακόμη, αίθουσες που παρουσιάζουν τις 28 εβραϊκές κοινότητες που κατέφυγαν στη Θεσσαλονίκη από το 1498 και στη διάρκεια του 16ου αιώνα, την κοινωνική ζωή, το λατρευτικό και οικογενειακό βίο, καθώς και τη διαδικασία εκτοπισμού κατά το Ολοκαύτωμα.
Congratulation!